توسط: خانه زینت الملک شیراز در مرکز شهر، در خیابان لطفعلی‌خان زند و در منطقه هشت شهرداری شیراز قرار دارد. این خانه تاریخی در ضلع غربی نارنجستان قوام در نزدیکی دیگر جاهای دیدنی شیراز نظیر آرامگاه شیخ روزبهان فسایی، مجموعه وکیل، مسجد نصیرالملک و شاهچراغ واقع شده است. خانه زینت الملک شیراز تا ایستگاه قطار، ۲۵ کیلومتر (نیم ساعت) و تا فرودگاه شیراز ۱۰ کیلومتر (۱۵ دقیقه) فاصله دارد.
مسیر دسترسی خانه زینت الملک
برای دسترسی به خانه زینت الملک خود را به خیابان لطفعلی‌خان زند در محله گودعربان برسانید. سر در این خانه تاریخی، جنب باغ نارنجستان در سمت چپ پیاده‌راه گردشگری قوام قرار دارد. علاقه‌مندان می‌توانند با تاکسی، اتوبوس و مترو به خانه زینت الملک دسترسی داشته باشند؛ نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس، ولیعصر با فاصله ۸۵۰ متری (۱۱ دقیقه پیاده‌روی)، در خیابان زند و نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو، وکیل با فاصله ۷۵۰ متری (۹ دقیقه پیاده‌روی) در خیابان زند و ولیعصر با فاصله یک کیلومتری (۱۴ دقیقه پیاده‌روی) در میدان ولیعصر است.
داستان خانه زینت الملک
منبع عکس: سایت شورای شهر شیراز. عکاس: ناشناس
ساخت خانه تاریخی زینت الملک با سبک معماری خانه‌های قاجاریه، در سال ۱۲۹۰ هجری قمری در شیراز توسط محمدخان قوام‌الملک دوم (نوه حاج ابراهیم خان کلانتر اعتمادالدوله شیرازی) آغاز شد و پس از ۱۲ سال (در سال ۱۳۰۲ هجری قمری) توسط محمدرضاخان قوام‌الملک سوم به اتمام رسید. این خانه تاریخی برای سال‌ها محل زندگی زنی به نام زینت الملک قوامی بود؛ زنی خیر و مهربان که همیشه از نیازمندان با سفره‌های نذری پذیرایی می‌کرد.
در کل مجموعه خانه زینت الملک، تنها یک کتیبه با نوشته «چاکر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ ه.ق» وجود دارد؛ کتیبه‌ای که در اتاق آینه‌کاری و قسمت غربی ورودی آینه‌کاری‌ها نصب شده است. از آنجا که آینه‌کاری، آخرین پروژه ساخت بنا است، متخصصان سال ۱۳۰۲ هجری قمری را سال پایان ساخت بنا می‌دانند. در یکی از اتاق‌ها نیز روی گچ‌کاری‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری دیده می‌شود که سال پایان کار گچ‌بری را نشان می‌دهد؛ بنابراین، این طور به نظر می‌آید که آینه‌کاری بنا حدود چهار سال زمان برده است.
منبع عکس: utravs.com. عکاس: ناشناس
پس از مرگ زینت الملک، مالکیت خانه به عبدالله خان قوامی رسید و بعدتر این خانه از مالک، خریداری و به موزه تبدیل شد. عمارت نارنجستان بعدها تحت سرپرستی پروفسور آرتور پوپ، ایران‌شناس آمریکایی، مقر موسسه بنیاد آسیایی می‌شود و در آن دوره توسط دانشگاه شیراز مورد مرمت و بازسازی قرار می‌گیرد. خانه زینت الملک در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ شمسی با شماره ثبت ۹۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در جریان انقلاب، آسیب‌های جبران‌ناپذیری اعم از آتش گرفتن و تخریب ایوان قسمت شرقی به بنا وارد شد. پس از انقلاب در طول جنگ تحمیلی ایران و عراق، خانه زینت الملک به‌عنوان پناهگاه امن خانواده‌های جنگ‌زده مورد استفاده قرار گرفت و صدمات بسیاری دید که از میان آن‌ها می‌توان به جای میخ‌های داخل اتاق‌ها و کندن آینه‌کاری‌های دیوارها برای برداشتن عکس‌ها اشاره کرد.
خانه زینت الملک شیراز در سال ۱۳۷۳ در اختیار بنیاد فارس‌شناسی قرار گرفت و پروژه مرمت آن با کمک میراث فرهنگی آغاز شد. زیرزمین عمارت زینت الملک در سال ۱۳۷۴ با عنوان نگارخانه فارس آغاز به کار کرد؛ نگارخانه‌ای که در آن آثار هنرمندان فارس، ایران و دیگر کشورها به نمایش گذاشته می‌شد.
منابع عکس‌ها: چهار عکس اول (utravs.com). خبرگزاری تسنیم (علیرضا عماری)، آبان پرس، ایرنا (رضا غفاری)
اتاق گوشواره شمالی در طبقه دوم خانه زینت الملک به تالار موسیقی، کنفرانس و سالن نمایش فیلم اختصاص داشت. امروزه این عمارت تاریخی، محل استقرار دفتر بنیاد فارس‌شناسی، دربرگیرنده مرکز انجمن‌های دوستداران محیط‌زیست فارس، هنرمندان جوان فارس، دوستداران میراث فرهنگی استان فارس، فرهنگ و ادب فارس، عکس، گرافیک و نیز انجمن حمایت از حقوق کودکان فارس و همچنین کتابخانه تخصصی تاریخ و هنر است و به‌عنوان یک جاذبه تاریخی مطرح در میان گردشگران شناخته می‌شود.
زینت الملک شیراز کیست؟
زینت‌الملک قوامی، دختر حبیب‌الله خان، قوام‌الملک چهارم بود. خاندان قوام‌الملک از نسل حاج ابراهیم‌خان کلانتر، اعتمادالدوله شیرازی (وزیر کریمخان زند) بودند که در دوره‌های مختلف در استان فارس و شیراز به‌عنوان والی و کلانتر حکومت می‌کردند.
منبع عکس: blog.rahbal.com. عکاس: ناشناس
طبق برخی منابع تاریخی، حاج ابراهیم خان کلانتر یهودی بود و در زمان لطفعلی خان زند به وی خیانت کرد و باعث کشته شدن او و پایان حکومت زندیه شد. پس از رسیدن آقا محمد خان به کرسی پادشاهی، حاج ابراهیم خان قدرت زیادی گرفت و اقوام و آشنایان خود را در نقاط مختلف فارس در پست‌های مختلف منسوب کرد.
پس از گذشت مدتی از حکومت فتحعلی شاه، اطرافیان وی کودتا کردند و در دل پادشاه نسبت به حاج ابراهیم خان کلانتر شک و بدگمانی انداختند تا جایی که فتحعلی شاه دستور قتل حاج ابراهیم خان کلانتر و تمام افراد خانواده وی را صادر کرد. از تمام خانواده حاج ابراهیم خان کلانتر، تنها پسری به نام علی اکبر زنده ماند؛ زیرا در زمان کشتار اعضای خانواده به بیماری سل مبتلا بود و از این بیماری جان سالم به در برد.
منبع عکس: blog.rahbal.com. عکاس: ناشناس
فتحعلی شاه در سفری به شیراز با علی اکبر روبه‌رو شد؛ وی خود را به شاه معرفی کرد و گفت که تمام اعضای خانواده‌اش به دستور او کشته شده‌اند. فتحعلی شاه که از اعمال خود پشیمان بود، او را مورد عنایت خود قرار داد و به او لقب قوام الملک را اعطا کرد؛ علی اکبر خان قوام الملک اول والی شیراز شد. پس از مرگ وی، پسر او، علی محمد خان قوام الملک دوم، طرح ساخت بنای خانه قوام را داد؛ اما متاسفانه موفق در مدت حیات خود موفق به آغاز ساخت آن نشد. محمد خان قوام الملک سوم، پسر او، شروع به ساخت این بنا به نام اندرونی قوام یا خانه قوام (شامل حمام گچینه و سه خانه اطراف) کرد.
نارنجستان قوام، بیرونی خانه قوام بود که از زیرزمین به خانه قوام راه داشت و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و همچنین پذیرایی از مهمان‌ها استفاده می‌شد. خانه قوام محل زندگی محمد خان قوام الملک سوم بود و پس از وی به حبیب‌الله خان قوام الملک چهارم، پسر او، رسید. پس از مرگ قوام الملک چهارم (پدر زینت الملک)، املاک وی تقسیم شد؛ نارنجستان قوام به ابراهیم خان قوام الملک پنجم (پسر وی) رسید؛ در این دوره رضاخان پهلوی در ایران به کرسی پادشاهی نشست و دستور حذف تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص صادر کرد.
معماری خانه زینت الملک
ایوان جنوبی. منبع عکس: blog.rahbal.com. عکاس: ناشناس
خانه زینت الملک با وسعت ۲,۷۰۰ متر مربع در زمینی به مساحت ۳,۲۹۰ متر مربع به فاصله یک کوچه از خانه قوام قرار دارد. خانه قوام و خانه زینت الملک مجموعه قوام را تشکیل می‌دهند و تونلی زیرزمینی آن‌ها را به‌هم متصل می‌کند؛ تونلی که در گذشته برای عبور و مرور امن ساکنان خانه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
اندرونی و بیرونی، هشتی، حوض و غیره از جمله مشخصه‌های معماری ایرانی هستند که در خانه زینت الملک به چشم می‌خورند. ورودی این بنا مزین به هنر معرق‌کاری است و در کنار آن دو سکوی نشیمن به ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر وجود دارند که دو سرباز قاجاری با اسلحه کنار آن‌ها دیده می‌شوند. کتیبه‌ای سنگی بر سر در ورودی خانه زینت الملک از دیگر جاذبه‌های بنا به شمار می‌آید؛ کتیبه‌ای که روی آن تاریخ ۱۳۰۰ هجری قمری حک شده است.
پس از گذر از هشتی خانه زینت الملک، درگاه ورودی حیاط در پیش چشم قرار می‌گیرد. ازاره‌های (روکش حفاظتی دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متر با سبک معماری و عناصر تزیینی و نقوش متداول، مشابه قرنیز) سنگی حجاری و مشبک‌کاری شده، باغچه‌های زیبا و حوض سنگی در حیاط خانه و همچنین کاشی‌کار‌های هفت‌رنگ تصویر دو فرشته، خورشید، دو شیر شمشیر به دست و آیات قرآنی بر پیشانی بنای عمارت اصلی از مشخصه‌های بارز این خانه به شمار می‌روند.
حیاط خانه زینت الملک. منبع عکس: blog.rahbal.com. عکاس: ناشناس
حوض وسط حیاط به آب قوامی شهرت دارد و در گذشته آب‌انبار بوده است؛ آب‌انباری با یک سیستم کانال بندی تا سر کوچه که به آن تنبوره می‌گفتند. این آب‌انبار از زیر زمین خانه عبور می‌کرده است.
عمارت اصلی خانه زینت الملک دو طبقه و دارای بیش از ۲۰ اتاق مزین به نقاشی‌های گل و بوته، حیوانات و پرندگان و هنر گچ‌بری، آینه‌کاری، منبت‌کاری، حجاری سنگ (نقاری) و دیگر تزیینات است که سقف بیشتر آن‌ها چوبی است. تمام اتاق‌ها غیر از قسمت شرقی به هم راه دارند و به آخرین اتاق قسمت غربی می‌رسند.
پنجره‌های ارسی از دیگر زیبایی‌های اتاق‌های عمارت اصلی هستند؛ پنجره‌هایی که نور خورشید را روی در و دیوارها منعکس و فضای زیبایی خلق می‌کنند. در برخی اتاق‌ها نیز با تصاویری از زنان و کودکان اروپایی روبه‌رو می‌شوید که تاثیرپذیری معماری قاجاری را از فرهنگ، معماری و هنر اروپایی به ما نشان می‌دهند.
منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس
اندرونی خانه زینت الملک دارای یک محور اصلی طولی است و در ضلع غربی آن تالار آینه به چشم می‌خورد؛ تالار تابستانه یا شاه‌نشین نیز زیر تالار آینه قرار گرفته است و آجرهای تزیین شده دارد. کف طبقه اول عمارت زینت الملک با کاشی‌های آبی رنگ خوش نقش‌ونگار و کاشی هفت‌رنگ با نقش منظره پوشانده شده است و بدنه و دیواره‌های اتاق پنج دری ضلع شمالی، سقف و دو گوشواره تالار آینه ضلع غربی، مزین به هنر آینه‌کاری هستند.
تنها سقف مزین به هنر مشترک آینه‌کاری روی چوب و نقاشی روی چوب ایوان قسمت شرقی بنا بوده است که متاسفانه به‌دلیل آتش‌سوزی از بین رفته است و قابل‌مرمت نیست. پنج ستون قسمت جنوبی خانه زینت الملک نیز چوبی هستند و دور آن‌ها به خاطر جلوگیری از نفوذ موریانه از الیاف مقاوم استفاده شده است. درب‌های منبت‌کاری‌شده در بنا از جنس صدف و چوب گردو هستند.
منبع عکس: reiseniran.de. عکاس: ناشناس
زیرزمین کل بنا از قسمت جنوبی تا قسمت شمالی ادامه دارد. قسمت جنوبی زیرزمین اسلحه خانه بوده است؛ زیرا مالکان خانه والی شیراز بودند و گروهی از سربازان را در اختیار داشتند. قسمت شمالی زیرزمین نیز مکانی برای نگهداری حبوبات، عرقیات و برنج بود. از حیاط به زیرزمین چهار ورودی وجود دارد که دو راه آن با سنگ مسدود شده است. بخشی از زیرزمین خانه زینت الملک در حال حاضر توسط یک هشتی در زیر کوچه به نارنجستان متصل می‌شود و بخشی دیگر از طریق چهار پله به حیاط راه دارد.
پنجره‌های مشبک زیرزمین خانه زینت الملک در گذشته سنگی بودند و امروزه چوبی هستند. جالب است بدانید در زیرزمین در سردترین زمان زمستان هیچ وسیله گرمایشی و در گرم‌ترین زمان تابستان هیچ وسیله سرمایشی وجود نداشته است؛ زیرا به‌دلیل وجود منافذ تهویه هوا در زمستان و تابستان دما تقریبا یکسان است. یک اتاقک نیز در بالای پشت بام قسمت جنوبی بنا دیده می‌شود که در گذشته محل نگهداری پاروها بوده است.
موزه تاریخ فارس در زیرزمین خانه زینت الملک
منبع عکس: utravs.com. عکاس: ناشناس
زیرزمین خانه زینت الملک از سال ۱۳۸۲ میزبان موزه تاریخ فارس یا موزه مشاهیر است؛ موزه‌ای که به موزه مادام توسوی ایران شهرت دارد و مجسمه‌های مفاخر ایران به‌ترتیب ادوار مختلف تاریخی در آن به نمایش گذاشته شده‌اند.
در ابتدای ورود به موزه تاریخ فارس با تندیس زینت‌الملک و دو سرباز قاجاری در دو طرف آن روبه‌رو می‌شوید. کمی که جلوتر بروید، سیر تاریخی موزه از دوره هخامنشیان در پیش روی شما قرار می‌گیرد. مجسمه‌های افراد مهمی از دوره‌های مختلف تاریخی در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند و شما با تماشای آن‌ها می‌توانید به گذشته سفر کنید.
تندیس عشایر فارس از جذاب‌ترین بخش‌های موزه تاریخ فارس است؛ به‌علاوه در گوشه‌ای از موزه، شاپور اول ساسانی را در حالت ایستاده با موهای بلند و لباس‌های مخصوص دربار می‌بینید که یک دستش را به کمر خود گرفته است و کلاه بزرگ قرمز رنگی نیز روی سرش قرار دارد.
عکاس: Gurvan K
منصور حلاج پایین دار در زیر یک طاق در موزه تاریخ فارس در خانه زینت الملک ایستاده است؛ وی یکی از عرفای قرن سوم بود که پس از بازگشت از سومین سفر حج خود، به اتهام کفر توسط قاضی بزرگ بغداد، «ابن داوود اصفهانی»، به اعدام محکوم شد. بازدیدکنندگان با تماشای منصور در پای چوبه دار می‌توانند معنا و عمق «انا الحق» او را درک کنند.
در بخش دیگری از موزه با کریمخان زند مواجه می‌شوید که روی دو زانو نشسته است. تندیس مشاهیر دیگری چون سعدی شیرازی، باربد موسیقی‌دان، قاآنی، صورتگر شیرازی، باباکوهی، ملاصدرا، وصال شیرازی، قطب‌الدین شیرازی، محمد نمازی و بسیاری دیگر از شخصیت‌های برجسته دوره‌های مختلف تاریخ همراه با توضیحاتی درباره آن‌ها در این موزه در معرض نمایش قرار گرفته‌اند. جدیدترین مجسمه در موزه تاریخ فارس، تندیس شهید عباس دوران است.
درمجموع، بیش از ۵۰ مجسمه و پنج سردیس در موزه تاریخ فارس وجود دارد. جالب است بدانید که در این موزه هیچ تندیسی از حافظ، شاعر بزرگ شیرازی به‌دلیل جایگاه وی و حفظ تصویر ذهنی این شاعر در میان مردم، دیده نمی‌شود و به‌جای آن، یک بخش عرفانی مختص به حافظ در موزه ایجاد شده است.
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم. عکاس: علیرضا عماری
پروژه ساخت مجسمه‌های خانه زینت الملک شیراز توسط بنیاد فارس‌شناسی در طول چهار سال توسط گروهی از هنرمندان مجسمه‌ساز (حدود ۳۷ هنرمند) به سرپرستی استاد «شانس» انجام شده است. این مجسمه‌ها با موم ساخته شده‌اند و سرما و گرما روی آن‌ها تاثیر می‌گذارد. سردیس‌ها از جنس گچ و رزین هستند و برای چشم‌ها نیز از چشم مصنوعی استفاده شده است. برای موی سر، سبیل و ریش مجسمه‌ها، موی طبیعی روی تور بافته شده و سپس روی سر مجسمه نصب شده است.
شرایط بازدید از خانه زینت الملک
- ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت هشت تا ۱۹
- هزینه بازدید در سال ۱۴۰۱: ۱۰,۰۰۰ تومان برای گردشگر ایرانی، ۳۰,۰۰۰ تومان برای گردشگر خارجی
منبع عکس: خبرگزاری ایرنا. عکاس: رضا قادری
از جمله امکانات خانه زینت الملک می‌توان به کافی‌شاپ با انواع عرقیجات شیرازی، بستنی، فالوده، امکان عکاسی با لباس قجری و سرویس بهداشتی اشاره کرد.
